‘Moreel leiderschap zit in ieder van ons’

‘Door moreel leiderschap toe te passen, voel je je prettiger,’ zegt oud-rechter, voormalig Nationaal-ombudsman, hoogleraar en lid van de Europese Rekenkamer Alex Brenninkmeijer. In zijn boek Moreel leiderschap vlecht hij de inzichten uit zijn publieke functies en wetenschappelijk onderzoek aan elkaar tot een pleidooi voor langzaam denken, luisteren naar de ander op basis van vertrouwen en een evenwicht tussen rationaliteit, emotie en morele waarden.

Wat is moreel leiderschap?
Velen herkennen velen de grote helden zoals Nelson Mandela, Vaclav Havel en Martin Luther-King. Maar ook iets dat in het dagelijks leven voor iedereen geldt. Het heeft twee kanten. Ik kan er voor mijzelf de keuzes mee maken voor de inrichting van mijn leven en van de persoonlijke, maatschappelijke en professionele relaties die ik aanga en onderhoud. Kies ik voor mijn eigenbelang of oriënteer ik mij op morele waarden? De andere kant gaat over het invloed uitoefenen op anderen, bijvoorbeeld door een moreel voorbeeld of moreel richting te geven.

Zit moreel leiderschap in ieder van ons?
Ja, de een heeft wat meer talent voor reflectie dan de ander – want reflectievermogen heb je er wel voor nodig. Maar in principe moet iedereen het kunnen leren.

Zelfs een persoon als Donald Trump?
Zijn permanente machtsstreven maakt het wel moeilijk, maar ik sluit niet uit dat hij ooit iets doet dat wijst op moreel leiderschap. Moreel leiderschap is geen permanente staat van zijn. Een kenmerk is bijvoorbeeld het verschil in snel en langzaam denken. Soms is snel handelen goed, maar op sommige momenten moet je even stilstaan en nadenken.

Is het een moreel appel aan leiders?
Ook wel. Maar het is geschreven voor alle professionals en trainees die zich willen ontwikkelen in de (semi-) publieke sector. Van mensen die het boek gelezen hebben hoor ik dat ze er in het dagelijks leven al iets aan hebben gehad. Zo vertelde iemand die op de Universiteit Utrecht werkt, dat zij allerlei bladwijzertjes in het boek heeft geplakt. En afgelopen weekend dineerde ik met de president van het Europese Hof van Justitie, een Vlaming. Hij had mijn boek gelezen en zei dat hij veel al dagelijks toepast. Via LinkedIn kreeg ik het bericht van een commissaris van de ING, die schreef dat hij er ook mee aan de slag wil. Dus kennelijk slaat de mix van theorie en praktijkervaringen ook aan in de private sector.

Zijn Nederlandse politici morele leiders?
Het boek gaat over leiderschap en niet over leiders. In de politiek speelt moreel leiderschap ook. Maar ik ben geen scherprechter van politici. Of Mark Rutte een moreel leider is, moet iedereen maar voor zichzelf beoordelen.

U beschrijft dat Rutte op een congres vier uitgangspunten voor vertrouwen formuleerde: wees eerlijk, wees duidelijk, ga ontspannen om met informatie en vermijd krampachtigheid, zeg wanneer je iets weet of niet weet. Maar tussen de regels door lees ik dat zijn voordracht wellicht een trucje van hem was om te scoren bij het publiek. Is dat zo?
Volgens mij meent hij het, maar het vak van politicus is complex.

U bent geen scherprechter van politici, maar wel van de bureaucratie.
Ja, als rechter en als Nationale ombudsman heb ik destijds heel veel slachtoffers van de bureaucratie voorbij zien komen. In het openbaar bestuur zie ik vaak de zwarte kant van de bureaucratie door handelen volgens de regeltjes, zonder echt te communiceren met mensen.

Hoe gaat dat bij de Europese Rekenkamer?
Daar domineert het denken van accountants. En mijn indruk is dat accountants vaak gewoon de regels volgen, terwijl juristen bij het toepassen van regels doorgaans ook kijken naar het doel en de context daarvan. Bij de Rekenkamer probeer ik een strategische ontwikkeling in gang te zetten. Want de burger in de Europese Unie vraagt zich niet alleen af of het geld wel volgens de regels wordt besteed, maar ook of de besteding zinnig en effectief is. Als we die vraag kunnen beantwoorden, draagt dat bij aan een betere beeldvorming van Europa. Nu zijn de media er vaak negatief over.

De Europese Rekenkamer moet daarom niet alleen controleren, maar ook luisteren naar degenen die Europees geld uitgeven?
En oog hebben voor de belangen en emoties die er spelen. Als ik oor heb voor mensen voelen die zich gehoord, terwijl ik leer hoe dingen beter kunnen. De overheid zou ook opener moeten zijn en moeten zorgen dat alle overheidsdocumenten opvraagbaar en inzichtelijk zijn. De wet die dat in Nederland mogelijk moet maken, is opnieuw vertraagd. Als het erop aankomt wordt hier vreselijk moeilijk over gedaan.

Vindt de overheid communiceren met burgers lastig?
Er is een soort interface als concreet instrument nodig, denk ik. Ook voor medewerkers. Voor de leidinggevende is het de vraag hoe je de processen zo inricht dat er persoonlijk contact is met mensen en dat mensen worden behandeld vanuit vertrouwen. Je moet een positieve werksfeer creëren. Luisteren is overigens iets anders dan je beroepen op de volkswil. We zien bij sterke mannen waartoe dat leidt. Luisteren is mensen betrekken bij besluiten en de uitvoering daarvan.

En bij rechtspraak? Nederland is zo’n beetje het enige beschaafde land waar het volk niet wordt betrokken bij rechtspraak.
Daar heb ik het in mijn boek niet over. Ik vind wel dat rechters partijen beter bij het proces en de oplossing moeten betrekken en dat de rechter meer zou kunnen optreden als bemiddelaar.

De president van het Europese Hof van Justitie doet het kennelijk al. Ziet u moreel leiderschap bij Nederlandse rechters?
Rechters zijn vaak zeer georiënteerd op waarden en op de maatschappelijke effecten van hun uitspraken. Helaas wordt de rechtspraak afgeknepen door de politiek, die veel druk uitoefent. Dat is een heel ongewenste ontwikkeling. Mijn intreerede als hoogleraar Institutionele aspecten van de rechtsstaat aan de Universiteit Utrecht in 2015 ging over de stresstest van de rechtsstaat. De Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, een soort vakbond van rechters en officieren van justitie, heeft deze titel als thema gekozen voor het komende jaarcongres.

Wat is uw advies aan managers?
Door moreel leiderschap toe te passen, voel je je prettiger. Het draagt bij aan de duurzaamheid van jouw functioneren en verkleint de kans dat je opbrandt of de organisatie vastloopt. Als je weet hoe je je moreel moet oriënteren en moreel leiderschap kunt tonen, neemt de arbeidssatisfactie toe. Niet alleen bij jezelf, maar ook in je team.