Volg @lexvanalmelo
‘Wie mensenrechten wil beschermen en verdachten wil bijstaan moet soms ongemakkelijke dingen doen. In Nederland is het systeem veel beter dan in de Verenigde Staten. Maar goede systemen kunnen middelmatig worden en middelmatige systemen slecht. Iemand moet dat beschermen. Strafrechtadvocaten kunnen dat het beste.’
Dit zei Bryan Stevenson op 3 februari in zijn lezing voor de NVSA. Desmond Tutu ziet hem volgens The New York Times als ‘America’ s young Nelson Mendela’. En zijn toehoorders begrijpen waarom. Stevenson is een begenadigd spreker, die bovendien bewondering afdwingt door zijn prestaties.
Met zijn Equal Justice Initiative redde hij 150 onschuldig veroordeelden van de doodstraf. Met EJI zet hij zich in om de doodstraf af te schaffen. Net als het massaal opsluiten voor lichte overtredingen, het opsluiten van psychiatrische patiënten en kinderen in gewone gevangenissen. Verder trekt hij ten strijde tegen discriminatie en armoede. ‘Our system treats you better when you are rich and guilty than when you are poor and innocent.’
Death row
Stevenson ging na zijn studies bestuurskunde en recht werken bij een advocatencollectief in Georgia, dat ter dood veroordeelden verdedigde. Na een week moest hij naar death row om een veroordeelde uit te leggen dat zijn straf het eerstkomende jaar niet zou worden geëxecuteerd. Stevenson: ‘Hij was geketend aan polsen, enkels en nek. Ik wilde mij verontschuldigen: “Ik ben maar een eerstejaars en kom alleen vertellen dat u komend jaar geen risico loopt op executie.” Hij had dezelfde leeftijd als ik. Ik was de eerste echte mens van buiten die hij sinds zijn veroordeling sprak. Familie sprak hij alleen over de telefoon.’
“Nu ga ik familie en vrienden zien,” zei de veroordeelde blij. Het gesprek duurde veel langer dan het ene uur dat was toegestaan. De bewaarders waren boos en trokken de kettingen strak aan. Hij zei: “Het geeft niet, als je maar terugkomt!” De bewaarders duwden de veroordeelde heel ruw uit de kamer. Hij zei: “Nogmaals: maak je geen zorgen, maar kom terug.” Ik hoorde de kettingen rammelen en hem zingen: I am pressing on the upward way, new heights I’m gaining every day…”
Stevenson had zo’n reactie niet verwacht. ‘Het radicaliseerde mijn relatie tot het recht, tot burgerrechten en tot de doodstraf. Niet alleen in deze kwestie, maar tot het recht in het algemeen.’
Maar niet lang geleden mislukte het om de executie van een psychiatrisch patiënt af te wenden. Stevensons moest de man vertellen dat alle verzoeken waren afgewezen. ‘Vlak voor de executie zei de veroordeelde tegen mij: “Ik houd van je omdat je mijn leven wilde redden.”.’
Na deze executie wilde Stevenson dit werk niet meer doen. Hij realiseerde zich dat hij gebroken mensen in een gebroken systeem. En dat hij ze niet verdedigt omdat ze een advocaat nodig hebben. ‘Ik kom voor ze op omdat ik ook gebroken ben. Als je dit soort ongemakkelijke dingen doet, breek je ook. Maar daar zit een grote kracht in. Degenen die het met een passie doen, zijn het meest effectief.’
Verhaal achter de daders
Mensen die de verdachten en armen verdedigen hebben het wereldwijd moeilijk. Om daarvoor effectief te zijn moet je dicht bij hun gemeenschap staan en bekend zijn met hun cultuur.
‘Als je werkt voor achtergestelde gemeenschappen moet je niet alleen het recht en de rechten van de verdachte begrijpen. Je moet verhalen vertellen. In de Verenigde Staten worden kinderen vervolgd, omdat ze worden beschouwd als roofdieren. Er zitten nu tienduizend kinderen van onder de zeventien jaar in volwassen gevangenissen. Er zijn driehonderd kinderen ter dood veroordeeld, ook voor niet-gewelddadige delicten. Je moet campagne voeren om de verhalen over de kinderen te veranderen.’
Stevenson vertelt het verhaal van een jonge moordenaar. Zijn dronken vader had zijn moeder keihard in het gezicht gestompt. De moeder lag in het ziekenhuis en het joch dacht dat zij dood was. Toen zijn vader dronken lag te snurken, pakte hij een pistool en schoot hem dood. ‘De jongen had nooit problemen veroorzaakt en was een fatsoenlijke leerling. Maar hij werd vervolgd als volwassene, omdat zijn vader deputy sheriff was.’
‘Ik zocht hem op in de gevangenis, maar hij bleef zwijgen. ‘Ik zei: “als je niets zegt, kan ik je niet helpen”. Op een bepaald moment leunde hij achterover en sloeg ik een arm om hem heen. Toen begon hij bijna een uur lang te huilen. Hij was door mannen in de cel geslagen en verkracht. Wie zijn hiervoor verantwoordelijk, vroeg ik mij af? Wij, realiseerde ik me.’
Er vallen duizenden slachtoffers onder kinderen in de cel en de kans op zelfmoord is voor hen tien keer groter. En of we het nu over kinderen, gehandicapten of psychiatrische patiënten hebben – het verhaal moet veranderen.
Obama te slap
Stevenson probeert in de rechtszaal de rechter en de jury open te laten kijken naar de verdachte. ‘We proberen met moties en pleidooien de verdachte zo vaak mogelijk te laten zien aan de rechter. En wij herhalen steeds: Dit is meneer X en dit is zijn verhaal. Het is belangrijk dat u weet wie deze man is. Ik ben bezorgd dat u denkt dat mijn client schuldig is. Het zou erg helpen als u de jury iets vertelt over het onschuldvermoeden. U kunt uw arm op de schouder van mijn cliënt leggen en zeggen: “Deze man is onschuldig totdat de Staat het tegendeel heeft bewezen…” Ook als de rechters dat niet zeggen, zijn ze na zo’n verzoek toch actiever.’
Het is goed dat er een NVSA bestaat in een wereld die steeds vijandiger wordt, vindt hij. De toepassing van het strafrecht wordt steeds strenger, er is minder respect voor the rule of law. Niet alleen in de Verenigde Staten, maar over de hele wereld. ‘De oorzaken zijn het beleid van fear and anger en het gebrek aan leiderschap.’
Obama heeft zich weliswaar uitgesproken tegen het fear and anger beleid. Maar Stevenson vindt Obama’s woorden niet geloofwaardig. Toen vier van de vijf rechters in het Hooggerechtshof zeiden dat het uitvoeren van de doodstraf voor niet-geweldsmisdrijven ongrondwettig is, veroordeelde Obama die uitspraak tijdens een verkiezingscampagne. Stevenson zei tegen Obama: ‘Jij moet ook ongemakkelijke dingen doen.’
In de afgelopen veertig jaar is het aantal gevangenen in de Verenigde Staten toegenomen van 300 duizend tot 2,3 miljoen. Veel gevangenissen zijn voor 200 procent bezet. De kosten van insluiting zijn gestegen van 6 tot 80 miljard dollar.
Het goede hiervan is dat dit zo veel geld kost dat de wal het schip begint te keren. Vorig jaar nam het aantal gevangenen voor het eerst in al die jaren een beetje af. Om te bezuinigen legaliseren sommige staten het bezit van marihuana.
Hoop
Stevenson ziet nog meer lichtpuntjes. Doodstraffen worden iets minder vaak uitgevoerd; in 2014 het laagste aantal sinds veertig jaar. Dat komt mede doordat EJI en andere organisaties ervoor hebben gezorgd dat Europese fabrikanten geen gif meer leveren voor dodelijke injecties. De beulen experimenteren nu met cocktails, die soms – zo erkent Stevenson tijdens het diner – niet altijd even goed werken en de doodsstrijd verlengen. Je moet soms ongemakkelijke dingen doen om de situatie te verbeteren.
‘Als strafrechtadvocaat moet je durven geloven dat je kunt winnen. Het enige dat je nodig hebt voor verandering is hoop.’
EJI krijgt geen geld van de overheid en vraagt klanten geen financiële bijdrage aan cliënten. De organisatie leeft van private donaties. Bij EJI werken soms buitenlandse advocaten, zoals Bart Stapert. En de Universiteit Leiden heeft stagiairs gestuurd. Maar de aangescherpte immigratiewetgeving maakt een lang verblijf onmogelijk.
Wie het EJI wil steunen en zich (nog meer) wil laven aan Stevensons inspiratiebron kope zijn onlangs verschenen boek Just Mercy.
Dit artikel verscheen eerder bij de NVSA, de Nederlandse Vereniging van Strafrecht Advocaten