Tunnelvisie: op zoek naar bevestiging

Een sterk staaltje van tunnelvisie las ik onlangs in de NRC. In een artikel over drievoudig moordenaar Thijs Hermans stond dat het OM twee deskundigen heeft aangezocht om te bevestigen dat de verdachte wist wat hij deed. Het Pieter Baan Centrum, dat gespecialiseerd is in toerekeningsvatbaarheidsonderzoek, had eerder geconcludeerd van niet.

De mens heeft een natuurlijke neiging op zoek te gaan naar wat zijn ideeën onderstreept. ‘Wij gaan op zoek naar bevestiging en zullen die vinden,’ schreef filosoof Karl Popper in 1963 in Conjectures and refutations. De zin is een deel van het citaat, waarmee juriste Violette van Almelo – mijn dochter inderdaad – haar boek Pleiten tegen tunnelvisie – Wat de strafrechtadvocatuur moet weten van falsificatie opent. Het boek is een bewerking van de masterscriptie, waarop zij afstudeerde aan de Universiteit Maastricht.

Vrij vertaald schreef Popper dat je steeds moet zoeken naar bewijzen die een theorie weerleggen. Je kunt dan hooguit zeggen dat een theorie onjuist is, maar nooit dat die juist is. Zo kun je wel aantonen dat het scenario, waarin de verdachte schuldig is, onwaar is. Hoe meer falisificatiepogingen een theorie of scenario overleeft, des te sterker en waarschijnlijker die wordt.

Volgens Violette van Almelo moeten advocaten die een verdachte verdedigen zich inspannen om te bewijzen dat het verhaal van het OM niet waar kan zijn. Zij moeten tunnelvisie bij de strafrechter voorkomen door falsificerend bewijs aan te dragen. Dat is bewijs dat al dan niet bewust over het hoofd is gezien en het scenario van schuld weerlegt dan wel onwaarschijnlijker maakt dan dat van onschuld.

Gerechtelijke dwalingen

Tunnelvisie en het volgen van je eigen overtuiging kunnen leiden tot gerechtelijke dwalingen. De moord op Nicky Verstappen zou er één kunnen zijn. De veroordeling van Thijs Hermans – zowel in eerste instantie als in hoger beroep -zou er wel eens eentje kunnen worden. De Rosmalense flatmoord is de meest actuele gerechtelijke dwaling. Dankzij project Gerede Twijfel kwam aan het licht dat de flatmoord een zelfmoord was, zoals verschillende deskundigen al hadden verklaard. De dader werd onlangs alsnog vrijgesproken. Van Almelo volgde het bijvak Gerede Twijfel aan de Vrije Universiteit. In dat kader onderzocht zij zelf een mogelijke gerechtelijke dwaling.

In haar boek onderzoekt de auteur aan de hand van literatuur onder meer wat confirmation bias (voorkeur voor bevestiging), tunnelvisie en falsificeren inhouden en welke mogelijkheden advocaten hebben om te falsificeren. In het tweede deel onderzoekt zij met een enquête onder 47 leden van de Nederlandse Vereniging van Jonge Strafrecht Advocaten (NVJSA) in hoeverre (jonge) advocaten weten hoe je moet falsificeren. Daaruit blijkt dat twee van de drie respondenten niet goed weten wat falsificatie inhoudt.

De weergave van antwoorden op enquêtevragen is misschien niet de boeiendste stijlvorm. Maar het fascinerende van dit deel is dat het laat zien hoe lastig falsificeren is. En hoe gemakkelijk het is om in de val te trappen van twijfel zaaien zonder bewijs aan te voeren voor het onschuldscenario. Of slechts vraagtekens te plaatsen bij wat het OM te berde brengt op basis van oogkleppenonderzoek door de recherche. Dat is op zichzelf niet verkeerd, maar falsificeren is sterker.

Falsificeer zelf

Het boek laat duidelijk zien wat de meest gemaakte fouten zijn en sluit af met tips voor advocaten en een pleidooi om in de opleiding meer aandacht te besteden aan falsificeren. De uitgave biedt lesstof voor iedereen die zich bezighoudt met waarheidsvinding. Zelf werd ik er een stuk nederiger van toen bleek dat ik nogal wat vragen fout had beantwoord. Daar staat tegenover dat ik bevestigd ben in mijn overtuiging dat je nooit zo maar iets moet aannemen van wat anderen zeggen.

Probeer dus ook dit stuk te falsificeren door het boek zelf te lezen. Het is hier verkrijgbaar.